(આચાર્ય) ચરક, (achary) charak

 

(આચાર્ય) ચરક

 

(જ. ઈ. સ. પૂ. ૧લી સદી પહેલાં) આયુર્વેદના મહાન આચાર્ય.

 

                    તેઓ રાજા કનિષ્કનારાજવૈઘ હતા. તેઓ શલ્યક્રિયાના જનક સુશ્રુત અને વ્યાકરણાચાર્યપતંજલિના પુરોગામી હતા. એમનો સૌથી પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ છે ‘ચરકસંહિતા’. આ ગ્રંથનું મૂળ સંકલન ચાર હજાર વર્ષ પહેલાં અગ્નિવેશ ઋષિએ પોતાના ગુરુ આત્રેયના માર્ગદર્શન નીચે કર્યું હતું. મહર્ષિ ચરકે આ ગ્રંથમાં પોતાનાં નવાં સંશોધનોઉમેરીને તેને પૂર્ણ કર્યો. ‘ચરકસંહિતા’ કાય-ચિકિત્સાનો અપૂર્વ ગ્રંથ છે.

 

                    ‘ચરકસંહિતા’ના ૧૨૦ અધ્યાયો છે. તે ૮ ખંડમાં વહેંચાયેલા છે. આ ગ્રંથમાં ૧૪૯ જેટલા મહત્ત્વનારોગોનું વર્ણન છે. તેમની પરખ તથા સારવાર કરવાની રીત પણ તેમાં દર્શાવ્યાં છે. શસ્ત્રક્રિયા, પ્રસૂતિ, સ્નાન, આહારશાસ્ત્ર, આરોગ્યનાનિયમો, બાળઉછેર તથા વૈદ્યકીય શિક્ષણ જેવા વિષયોનું પણ આ ગ્રંથમાં નિરૂપણ છે. ‘ચરકસંહિતા’માં ૨૦ પ્રકારના રોગજનક જંતુઓનું વર્ણન છે. તેમનાં આકાર, કદ અને નામો પણ તેમણેઆપ્યાં છે. જંતુનાશકઔષધિઓનું પણ વર્ણન તેમણે કરેલું છે. આ ગ્રંથમાં હૉસ્પિટલ અને પ્રસૂતિગૃહોનું પણ વર્ણન છે. ‘ચરકસંહિતા'નીરજૂઆતમાં ગદ્ય અને પદ્ય બંનેની મદદ લેવામાં આવી છે.

 

                            માનવશરીરમાં ૩૬૦ હાડકાં હોવાનું નોંધ્યું છે. રક્તાભિસરણનાસિદ્ધાંતનું વર્ણન ચરકે તેમના આ ગ્રંથમાં કર્યું છે. તેઓ માનતા હતા કે ચિકિત્સક (દાક્તર) જ્ઞાની કે વિદ્વાન હોય તેટલું પૂરતું નથી, તેણે દયાવાન અને સદાચારી પણ હોવું જોઈએ. તેમણે ‘ચરકસંહિતા’માં એ માટેની પ્રતિજ્ઞાઓનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે, જે ચિકિત્સક બનતાં પહેલાં લેવામાં આવે છે.

 

                    ‘ચરકસંહિતા’નું ભાષાંતર ભારતની બધી જ ભાષાઓમાં તથા લૅટિન, અરબી, ફારસી, ફ્રેન્ચ, અંગ્રેજી અને રશિયન જેવી વિદેશી ભાષાઓમાં પણ થયું છે. ગુજરાતીમાં આ ગ્રંથ અનુવાદ રૂપે મળે છે.

read દશાવતાર, Dashavatar